KOMPENSACJA SZKÓD WYNIKAJĄCYCH ZE ZDARZEŃ MEDYCZNYCH

Prawo przewiduje kilka procedur, w których pacjent lub jego bliscy mogą domagać się odszkodowania za szkodę wynikłą w wyniku zdarzenia medycznego. Procedury które można uznać za podstawowe, ustanawiają przepisy kodeksu cywilnego. Na ich podstawie pacjent może domagać się odszkodowania z powodu nienależytego wykonania umowy o świadczenie zdrowotne (art. 471 KC) lub z powodu wyrządzenia szkody czynem zabronionym (art. 415 KC). W artykule omawiamy problematykę odszkodowania za zdarzenia medyczne, w których ucierpiał pacjent, polegające w szczególności polegające na uszkodzeniu ciała, rozstroju zdrowia czy śmierci pacjenta. Ich wystąpienie będzie przede wszystkim podstawą odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, a zastosowanie znajdą przepisy art. 444 - 447 KC. 

Kodeksowe procedury dochodzenia roszczeń nie są najwygodniejszą drogą dochodzenia roszczeń, a zawarte w nich warunki powodują, że część pacjentów rezygnuje domagania się swoich praw. Wynika to m.in. z konieczności ustalenia, że sprawca wydarzenia medycznego ponosi za nie winę. W procesach medycznych jest to dosyć trudne, wymaga odniesienia się do abstrakcyjnego wzorca dobrego lekarza i odpowiedzi, czy taki wzorcowy lekarz, w tożsamej sytuacji, zachowałby się tak samo, jak ten, który jest obwiniany za zdarzenie medyczne. W takich ustaleniach zazwyczaj konieczni są biegli sądowi, którzy zawodowo również są lekarzami. Stąd też biorą twierdzenia niektórych pacjentów, że biegli lekarze w postępowaniach sądowych chronią swoich kolegów z zawodu, tak aby nie ponosili winy. 

Drugi problem z kodeksowymi procedurami dochodzenia roszczeń jest nieco bardziej prozaiczny. Wniesienie pozwu do sądu kosztuje - wpis zazwyczaj wynosi 5% kwoty, której zasądzenia domaga się powód. Przy znacznych kwotach odszkodowania te 5% może urosnąć do kwoty, na której pokrycie pacjenta nie stać. Istotne jest też to, że pacjent nie ma gwarancji, jakie będzie rozstrzygnięcie i czy koszty postępowania zostaną mu zwrócone, zatem ryzykuje utratę kwoty wpisu, która może być znaczna w jego sytuacji finansowej. 

Wniosek o przyznanie świadczenia kompensacyjnego, o którym mowa w tym artykule, stanowi rozwiązanie omawianych problemów: nie wymaga orzekania o winie i podlega stałej, niskiej opłacie. To rozwiązanie prawne nie jest do całkowitą nowością, przed nowelizacją prawa (ustawą z dnia 16 czerwca 2023 r. o zmianie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta oraz niektórych innych ustaw) istniała możliwość dochodzenia odszkodowania przed Wojewódzkimi Komisjami ds. Orzekania o Zdarzeniach Medycznych. Świadczenie kompensacyjne rozpatrywane przez Rzecznika Praw Pacjenta zastępuje Wojewódzkie Komisje, które ulegają likwidacji. 

Założeniem ustawodawcy było stworzenie systemu niezależnej, obiektywnej i pozasądowej oceny skarg pacjentów względem procesu leczniczo-diagnostycznego, wraz z możliwością uzyskania kompensacji  negatywnych skutków, do których doszło podczas tego procesu. Takie rozwiązania prawne istnieją w wielu państwach europejskich. Wychodzą one z założenia, że nacisk na obarczanie winą konkretnych osób, co ma miejsce w postępowaniu cywilnym, nie służy osiągnięcia celów, jakim jest  uczenie się na błędach medycznych i poprawa bezpieczeństwa pacjentów. Mówiąc bardziej kolokwialnie, toczenie długotrwałego i kosztownego postępowania, aby ustalić, czy lekarz jest winny nastąpienia zdarzenia medycznego, może nie być tak istotne, jak zadbanie o to, żeby zapobiec tego typu zdarzeniom w przyszłości. 

Orzekanie o tym, czy pacjentowi przysługuje świadczenie kompensacyjne, obywa się bez ustalenia winy. Przepisy wskazują nieco łagodniejszą przesłankę warunkującą przyznanie świadczenia. Przysługuje ono tylko wtedy, gdy zdarzenia medycznego z wysokim prawdopodobieństwem można było uniknąć w przypadku udzielenia świadczenia zdrowotnego zgodnie z aktualną wiedzą medyczną albo zastosowania innej dostępnej metody diagnostycznej lub leczniczej, chyba że doszło do dających się przewidzieć normalnych następstw zastosowania metody, na którą pacjent wyraził świadomą zgodę. Innymi słowy, w postępowaniu w sprawie przyznania świadczenia kompensacyjnego konieczne jest wykazanie, że z dużym prawdopodobieństwem zdarzenie medyczne by nie nastąpiło, gdyby lekarz działał w sposób prawidłowy i zgodny z wiedzą medyczną. 

Świadczenia kompensacyjne są przyznawane przez Rzecznika Praw Pacjenta w formie decyzji administracyjnej. Wniosek o przyznanie świadczenia może złożyć sam pacjent, który został poszkodowany w skutek zdarzenia medycznego, a w razie jego śmierci - krewny pierwszego stopnia, małżonek, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia lub we wspólnym pożyciu. Postępowanie jest dwuinstancyjne. Pacjent może wnieść odwołanie do Komisji Odwoławczej do spraw Świadczeń z Funduszu Kompensacyjnego Zdarzeń Medycznych, działającej również przy Rzeczniku Praw Pacjenta, ale względem niego niezależnej. Członkowie komisji odwoławczej są powoływani i odwoływani przez ministra właściwego do spraw zdrowia (niezależnego od RPP) w liczbie dziewięciu, spośród  przedstawicieli różnych instytucji i środowisk. W razie przyznania świadczenia, Wnioskodawca powinien w terminie 30 dni złożyć RPP oświadczenie o przyjęciu świadczenia lub odmowie. Przyjęcie świadczenia kompensacyjnego oznacza, że wnioskodawca zrzeka się wszelkich roszczeń o odszkodowanie, rentę oraz zadośćuczynienie pieniężne, które mogą wynikać ze zdarzenia medycznego, a które ujawniły się do dnia złożenia wniosku. W przypadku odmowy przyjęcia świadczenia pacjent może złożyć pozew do sądu. W czasie trwania postępowania w sprawie przyznania świadczenia kompensacyjnego ulega zawieszeniu termin przedawnienia roszczeń o naprawę szkody wyrządzonej zdarzeniem medycznym. 

Świadczenia kompensacyjne są wypłacane z Funduszu Kompensacyjnego Zdarzeń Medycznych, który finansowany jest przede wszystkim z odpisu ze składki zdrowotnej oraz opłat od wniosków o przyznanie świadczenia. W ten sposób państwo bierze na siebie ciężar rekompensowania zdarzeń medycznych. Prowadzi to do istotnego ograniczenia: o świadczenie można wnioskować wyłącznie w przypadku szkód związanych z udzielaniem (lub zaniechaniem) świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych. Mówiąc bardziej kolokwialnie, o świadczenie kompensacyjne można ubiegać się wyłącznie w przypadku zdarzeń medycznych udzielanych "na NFZ", ale nie w przypadku "prywatnych" podmiotów leczniczych. Nie jest to jedyne ograniczenie dostępności do świadczenia kompensacyjnego. Inne dotyczą rodzaju, terminu, czy kwoty świadczenia. Podsumowano je w poniższej tabeli, zawarta w niej kategoryzacja na wady i zalety została dokonana z perspektywy interesów pacjenta.

Wysokość odszkodowania została ustawowo ograniczona, w zależności od rodzaju zdarzenia medycznego, które wywołało szkodę. W przypadku:

• zakażenia biologicznym czynnikiem chorobotwórczym – kwota świadczenia  może wynosić od 2000 zł do 200 000 zł;

• uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia – kwota świadczenia może wynosić od 2000 zł do 200 000 zł;

• śmierci pacjenta – kwota świadczenia może wynosić od 20 000 zł do 100 000 zł. 

W podobny sposób ustawa określa też kryteria, które należy brać pod uwagę przy ustalaniu kwoty świadczenia kompensacyjnego. W przypadku:

• zakażenia biologicznym czynnikiem chorobotwórczym – istotne znaczenie ma charakter następstw zdrowotnych oraz stopień dolegliwości wynikających z zakażenia biologicznym czynnikiem chorobotwórczym, w tym w zakresie uciążliwości leczenia, uszczerbku na zdrowiu oraz pogorszenia jakości życia;

• uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia – istotne znaczenie charakter następstw zdrowotnych oraz stopień dolegliwości wynikających ze zdarzenia medycznego, w tym w zakresie uciążliwości leczenia, uszczerbku na zdrowiu oraz pogorszenia jakości życia;

• śmierci pacjenta – istotne znaczenie ma pozostawanie w związku małżeńskim w chwili śmierci pacjenta, pokrewieństwo, pozostawanie w stosunku przysposobienia, pozostawanie we wspólnym pożyciu oraz wiek zmarłego pacjenta.

Szczegółową wycenę opartą na powyższych kryteriach można odnaleźć w  Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 10 czerwca 2024 r. w sprawie sposobu ustalania wysokości świadczenia kompensacyjnego z tytułu zakażenia biologicznym czynnikiem chorobotwórczym, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia albo śmierci pacjenta. W rozporządzeniu znajdują się cztery tabele. Pierwsze trzy wskazują kwoty, które są przyznawane za powstały w skutek zdarzenia medycznego polegające na uszczerbku na zdrowiu, uciążliwości związanych z leczeniem oraz pogorszenia jakości życia. Kwoty wskazane w tych tabelach mogą i często będą się sumować. Jedno zdarzenie medyczne będzie na ogół generować zarówno uszczerbek na zdrowiu, uciążliwości związane z leczeniem tego uszczerbku, a w poważniejszych przypadkach - także pogorszenie jakości dalszego życia. Czwarta tabela zawarta w omawianym rozporządzeniu wskazuje kwoty przyznawane bliskim pacjenta, w przypadku jego śmierci w skutek zdarzenia medycznego.

Postępowanie w sprawie przyznania świadczenia kompensacyjnego regulują przepisy art. 67t - 67zd ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. W nieuregulowanym zakresie stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego. Art. 67u tej ustawy wskazuje elementy, które powinien zawierać wniosek. Są to: dane wnioskodawcy, oznaczenie podmiotu, prowadzącego szpital, w którym doszło do zdarzenia medycznego, datę, kiedy wnioskodawca dowiedział się o zdarzeniu medycznym, uzasadnienie oraz numer rachunku, na który ma być przelane ewentualnie przyznane świadczenie. Pod treścią wniosku należy umieścić oświadczenie, że informacje zawarte we wniosku przedstawiono ze świadomością rygoru odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Art. 67u ust. 3 ustawy wskazuje, że oświadczenie to powinno zawierać przynajmniej następujące zdanie: "Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia" i dokładnie ono musi znaleźć się pod treścią wniosku. Do wniosku o przyznanie świadczenia kompensacyjnego należy dołączyć również załączniki: kopię posiadanej dokumentacji medycznej, potwierdzenie wniesienia opłaty, a także dodatkowe oświadczenia, że:

• że w sprawie objętej wnioskiem nie toczy się lub nie zostało prawomocnie zakończone postępowanie cywilne w sprawie o odszkodowanie, rentę lub zadośćuczynienie;

• wnioskodawca nie uzyskał odszkodowania, renty lub zadośćuczynienia od osoby odpowiedzialnej za szkodę, w tym z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej;

• sąd nie orzekł na rzecz wnioskodawcy obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki.

Oświadczenia te mogą znaleźć się w jednym dokumencie w załączniku. Przy ich sporządzaniu sugeruję dosyć wierne powielenie treści zawartej w ustawie.

Kluczowym elementem wniosku jest jego uzasadnienie, w którym należy wskazać fakty, na których wniosek jest oparty. Poniżej przedstawiamy kilka praktycznych uwag, które powinny pomóc pacjentom w sformułowaniu uzasadnienia wniosku:

• we wniosku należy wykazać, że zdarzenia medycznego z wysokim prawdopodobieństwem można było uniknąć w przypadku udzielenia świadczenia zdrowotnego zgodnie z aktualną wiedzą medyczną albo zastosowania innej dostępnej metody diagnostycznej lub leczniczej, chyba że doszło do dających się przewidzieć normalnych następstw zastosowania metody, na którą pacjent wyraził świadomą zgodę. W tym zakresie wnioskodawca może wskazywać przede wszystkim:

  •  że świadczenie zostało mu udzielone sprzecznie z aktualną wiedzą medyczną. Chodzi przy tym o wiedzę medyczną, która powinna być dostępna dla sprawcy zdarzenia medycznego w konkretnej sytuacji w jakiej się znajdował. To znaczy, że powoływanie się na mało rozpowszechnione źróda wiedzy będzie raczej mało skuteczne. Przykładowo, zarzut sprzeczności świadczenia z aktualną wiedzą medyczną, oparty na tym, że w amerykańskim journalu medycznym napisano o możliwości zastosowania innego leczenia, raczej nie zostanie uznany za przekonujący. Co innego, gdy źródłem wiedzy w tym zakresie jest popularny podręcznik akademicki, który powinien być znany dla lekarza, będącego sprawcą zdarzenia medycznego. Uwzględnić można też kwalifikacje zawodowe sprawcy. Od lekarza specjalizującego się u zakresie leczenia grupy chorób, do której należy ta, w związku z którą wystąpiło zdarzenie medyczne, należy oczekiwać większego poziomu wiedzy, niż od pielęgniarki. 

  • z zastosowaniem niewłaściwej metody leczniczej lub diagnostycznej. Ten zarzut można stawiać w przypadku, gdy istniała inna metoda lecznicza lub diagnostyczna, którą można było zastosować w danych, konkretnych okolicznościach, która z dużym prawdopodobieństwem nie spowodowałaby zdarzenia medycznego. To zarzut błędu w wyborze metody leczniczej lub diagnostycznej. Tu należy powtórzyć, że istotne jest, aby ta lepsza metoda diagnostyczna lub lecznicza była dostępna w konkretnej sytuacji, w której nastąpiło zdarzenie medyczne. Przykładowo, świadczenie kompensacyjne może być przyznane, gdy lekarz powiększył pole operacyjne, które wyznaczył nieprawidłowo, gdyż nie wykonał rezonansu magnetycznego, który był dostępny w tym szpitalu. 

  • szkody wynikające ze zdarzenia medycznego nie są normalnymi następstwami zastosowania metody, na którą pacjent wyraził świadomą zgodę. Tu istotna jest kwestia tego, na co pacjent wyraził zgodę, co zazwyczaj wymaga uzyskania dostępu do podpisanego druku zgody w dokumentacji medycznej. Zgoda medyczna powinna zawierać informacje, jakie mogą być konsekwencje udzielenia świadczenia zdrowotnego, w oparciu o wiedzę medyczną o skutkach związanych z tego typu świadczeniami udzielonymi wcześniej. Jest to ryzyko, które przyjmuje na siebie pacjent. Z każdym świadczeniem zdrowotnym wiąże się jakieś ryzyko. Świadczenie kompensacyjne jest przyznawane w przypadkach wykroczenia poza to ryzyko, gdy sprawcy można zarzucić nieprawidłowość w działaniu.

• przed przystąpieniem do pisania wniosku warto zapoznać się nie tylko z treścią przepisów ustawy o prawach pacjenta i rzeczniku praw pacjenta, ale także z rozporządzeniem w sprawie sposobu ustalania świadczenia kompensacyjnego. Komisja rozpatrująca wnioski w sprawie przyznania świadczenia będzie oceniać niezależnie, jakie rodzaje szkód, opisane w rozporządzeniu, wywołało zdarzenie medyczne oraz jaka jest ich wycena. Wnioskodawca może w tym względzie czynić pewne sugestie, w szczególności wskazując i udawodniając dokumentacją medyczną te rodzaje szkód, które zawarte są w tabelach rozporządzenia.

• nie warto sugerować się formą prawną podmiotu leczniczego, w ramach których udzielano świadczenia w wyniku którego doszło do zdarzenia medycznego. Podmioty prawa prywatnego (np. spółki osobowe i kapitałowe) również mogą udzielać świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych, w tym prowadzić szpital. W pozostałych przypadkach sugerujemy w pierwszej kolejności zwrócenie się z roszczeniem o naprawę szkody do zakładu ubezpieczeń, który ubezpiecza podmiot leczniczy, w którym doszło do zdarzenia medycznego. 

• wydaje się, że ograniczenie terminu na wniesienie skargi kompensacyjnej do roku, od kiedy pacjent dowiedział się o zdarzeniu medycznym, należy rozumieć w ten sposób, że odnosi się nie do momentu, w którym zdarzenie medyczne wystąpiło, ale kiedy pacjent dowiedział się, że incydent medyczny, w którym ucierpiał, stanowi "zdarzenie medyczne" w rozumieniu, które nadaje mu ustawa. Innymi słowy, uważamy że początek terminu biegnie od momentu, gdy pacjent dowiedział się, że świadczenie medyczne zostało mu udzielone w sposób nieprawidłowy. 

System przyznawania świadczeń kompensacyjnych bez orzekania o winie stanowi rzeczywiście istotne ułatwienie dla pacjentów w dochodzeniu roszczeń z tytułu szkód wyrządzonych zdarzeniami medycznymi. Niestety, liczne ograniczenia sprawiają, że system ten znajdzie w istocie zastosowanie do niewielkiej ilości zdarzeń, w których pacjent ucierpiał w przypadku błędu lekarskiego lub zakażenia szpitalnego. Szczególnie problematycznym wydaje się krótki - wynoszący rok, od kiedy pacjent dowiedział się o zdarzeniu medycznym - termin, w którym dopuszczalne jest wnioskowanie o przyznanie świadczenia kompensacyjnego. Stanowi to pewną sprzeczność z jednym z podstawowych założeń, na których opierają się systemy kompensacyjne tego typu w innych państwach, a którym jest powszechność. Jest to dosyć oczywiste: po to ustawodawca wprowadza system kompensacyjny, żeby ułatwić i przez to zwiększyć dostępność dochodzenia roszczeń za szkody powstałe w wyniku zdarzeń medycznych. Wprowadzanie takich ograniczeń związanych z terminem,  rodzajem świadczeń, czy sposobem ich finansowania prowadzi do ograniczenia dostępności pacjentów do systemu kompensacji. Prawodawca dostrzega ten problem, wskazując w uzasadnieniu ustawy wprowadzającej system kompensacji, że obecny zakres, który obejmuje, będzie w przyszłości stopniowo rozszerzany.