PRAWO DO REKOMPENSAT Z TYTUŁU DOZWOLONEGO UŻYTKU

Dozwolony użytek stanowi ograniczenie praw przysługujących autorowi względem utworu, które umożliwia korzystanie z niego nieodpłatnie przez osoby trzecie ze względu na określone prawem cele. Obecnie obowiązująca ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje szereg takich możliwości na rzecz "ogólnospołeczny" (dozwolony użytek publiczny) oraz osobisty (dozwolony użytek prywatny). 

Przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych przyznają każdej osobie prawo do nieodpłatnego korzystania z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Oznacza to, że każdy osobiście (a także rodzina i znajomi) może korzystać z utworów chronionych prawem autorskim, w tym zwielokrotniać i przesyłać je, w celach prywatnych, niekomercyjnych, bez wynagrodzenia.

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje także dozwolony użytek publiczny, m.in. na cele oświatowe i naukowe (udostępnianie utworów przez biblioteki, instytucje naukowe i oświatowe, archiwa), ceremonii państwowych i uroczystości religijnych, dobra osób niepełnosprawnych, publicznego odtwarzania utworów nadawanych przez stacje radiowe i telewizyjne, browsingu i catchingu, w celu reklamy publicznie dostępnej wystawy lub publicznej sprzedaży utworów, w związku z prezentacją lub naprawą sprzętu.

Do powyżej i tak długiej listy wyjątków, gdy autor udostępniając swój utwór zgodnie z prawem, nie otrzymuje za to wynagrodzenia, dyrektywa 2019/790 wprowadza dodatkowe obszary dozwolonego użytku, związane z korzystaniem z utworów w formie cyfrowej. Dotyczą one:

1. Eksploracji  tekstów i danych (text and data mining -  TDM) - automatycznego przeszukiwania treści chronionych prawem autorskich i prawami pokrewnymi, za pomocą zautomatyzowanych metod które pozwalają na korelację wyników oraz ich przechowywanie. Prawo to zostanie implementowane zarówno w zakresie pożytku publicznego jak i prywatnego. W ramach pierwszego z nich automatycznym przeszukiwaniem treści utworów mogą posługiwać się organizacje badawcze i instytucje dziedzictwa kulturowego. Prawo przeszukiwania treści przysługiwać będzie również osobom indywidualnym (dozwolony użytek prywatny), pod warunkiem że nie zostanie to zastrzeżone przez autora.

2. Ilustracji nauczania w formie cyfrowej, pod warunkiem że niekomercyjnego charakteru, udostępniania utworów wyłącznie uczniom oraz personelowi dydaktycznemu, wraz ze wskazaniem autorstwa.

3. Korzystanie z utworów niedostępnych w obrocie handlowych - przepisy w tej sprawie, na razie tylko co do utworów słownych, zostały wprowadzone w 2015 r., jednakże w praktyce prawo to jest martwe. Dyrektywa rozszerza dozwolone korzystanie także na inne rodzaje utworów, a także precyzuje sposób jego wykonywania (art. 8 dyrektywy 2019/790 w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym).

W związku z tym, że prawa autorów zostają ograniczone poprzez rozszerzenie sfery dozwolonego użytku, art. 16 dyrektywy 2019/790 umożliwia państwom członkowskim wprowadzenie z tego tytułu rekompensat, jako swojego rodzaju "wynagrodzenia" dla autorów z tego tytułu. Podobne rozwiązanie - rekompensaty za dozwolony użytek - funkcjonuje już w Polsce w odniesieniu do bibliotek. Za użyczanie utworów znajdujących się w zbiorach bibliotecznych Minister Kultury wypłaca rekompensatę za pośrednictwem wyznaczonej przez siebie organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Wynagrodzenie to przysługuje twórcom, współtwórcom, tłumaczom i wydawcom i dotyczy utworów słownych.

Zmiany wprowadzane przez art. 16 dyrektywy 2019/790 potwierdzają możliwość wprowadzenia takich rekompensat w państwach UE. W Polsce jest to oczywiste, ponieważ takie rozwiązanie już istnieje w stosunku do wspomnianych bibliotek. Nie jest tak natomiast we wszystkich krajach UE. Jednocześnie trzeba zaznaczyć, że państwa członkowskie UE nie mogą "dopłacać", "rekompensować" czy przekazywać środków pieniężnych osobom prywatnym (fizycznym i przedsiębiorcom) w dowolny sposób. Wszelkie transfery pieniężne, których dokonuje państwo na rzecz obywateli oraz - w szczególności -przedsiębiorców działających na jego terytorium, muszą być zgodne z unijnymi przepisami dotyczącymi pomocy publicznej. Dlatego zapis dyrektywy 2019/790, że rekompensaty za dozwolony użytek są zgodne z prawem UE, jest tak ważny.

Z powyższego wynika, że Polska, w związku z rozszerzeniem sfery dozwolonego użytku, może przyznać rekompensatę autorom, wydawcom oraz innym osobom zaangażowanym w proces powstawania utworu, wypłacaną (najprawdopodobniej) z określonej części budżetu państwa. 

Kluczowe jest zwrócenie uwagi na słowo "może". Dyrektywa nie nakłada obowiązku przyznania rekompensat, a jedynie taką możliwość. Czy rekompensaty zostaną wprowadzone w Polsce? Na odpowiedź na to pytanie trzeba jeszcze chwilę poczekać, przynajmniej do momentu ukazania się projektu znowelizowanej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.