OŚWIADCZENIA ŻYWIENIOWE I ZDROWOTNE W REKLAMIE ŻYWNOŚCI

Przedsiębiorstwa spożywcze mają obowiązek przekazywania konsumentom informacji na opakowaniach i etykietach, zgodnie z zasadami Rozporządzenia UE nr 1169/2011 w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności. To podstawowe informacje o artykule spożywczym, w szczególności: jego nazwa, wykaz składników z określeniem ich ilości, alergenów, ilość netto żywności, data minimalnej trwałości lub terminu przydatności do spożycia, wszelkie specjalne warunki przechowywania lub warunki użycia, nazwa i adres podmiotu wprowadzającego żywność do obrotu, kraj lub miejsce pochodzenia, informacja o wartości odżywczej (art. 9 Rozporządzenia). Prawo żywnościowe przewiduje cały szereg wyjątków dla niektórych kategorii żywności, w których wymaga się dodatkowych informacji, ale w niektórych przypadkach umożliwia również ograniczenie zakresu obowiązkowo podawanych informacji. Przykładowo, trudno oczekiwać, aby dostawcy warzyw i owoców sprzedawanych konsumentom luzem, musieli podawać ich skład. Informacje podawane konsumentom muszą być rzetelne i prawdziwe i nie mogą wprowadzać w błąd.

W tym artykule nie będziemy jednak omawiać kwestii obowiązkowego oznaczenia żywności, zgodnie z Rozporządzeniem 1169/2011, a skupimy się na informacjach, które producenci zamieszczają na opakowaniach i etykietach dobrowolnie. Określa się je mianem oświadczeń, które, zgodnie z z art. 2 ust. 2 pkt. 1 Rozporządzenia UE nr 1924/2006 w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności, stanowią  każdy komunikat lub przedstawienie, który, zgodnie z przepisami wspólnotowymi lub krajowymi, nie jest obowiązkowy, łącznie z przedstawieniem obrazowym, graficznym lub symbolicznym w jakiejkolwiek formie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że żywność ma szczególne właściwości. Jeśli tylko przedsiębiorstwo spożywcze stwierdza publicznie, że artykuł spożywczy posiada szczególne właściwości, konieczne jest zastosowanie przepisów Rozporządzenia. Dotyczy to także znaku towarowego, marki lub nazwy marketingowej pojawiające się na etykiecie, przy prezentacji lub w reklamie żywności, która może być odbierana jako oświadczenie żywieniowe lub zdrowotne. W praktyce podmioty działające na rynku spożywczym  bardzo często posługują się oświadczeniami żywieniowymi, a zagadnienie to  można rozumieć jako istotną część  prawa reklamy środków spożywczych. 

Wyjaśniając bardziej obrazowo, Rozporządzenie UE nr 1924/2006 wskazuje warunki, kiedy można opisywać żywność określeniami takimi jak "bez dodatku cukrów", "wysoka zawartość białka", "nie zawiera soli", "niskosodowy", "naturalny", "lekki", "źródło witamin lub składników mineralnych" i innych.  Przykładowo, użycie na opakowaniu określenia "wysoka zawartość białka" może być stosowane tylko wówczas, gdy przynajmniej 20 % wartości energetycznej środka spożywczego pochodzi z białka. Oczywiście oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych, regulowanych przez prawo jest znacznie więcej, niż tu wymienione, istnieje też możliwość uzyskania zezwolenia na stosowanie zupełnie nowego oświadczenia.

Rozporządzenie UE nr 1924/2006 dzieli oświadczenia względem ich rodzaju na trzy podstawowe grupy:

1. oświadczenia żywieniowe to każde oświadczenie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że dana żywność ma szczególne właściwości odżywcze ze względu na: energię (wartość kaloryczną) lub substancje odżywcze i inne substancje, których dostarcza, dostarcza w zmniejszonej lub zwiększonej ilości lub nie zawiera. Szczegółowe wymogi dotyczące oświadczeń żywnościowych określa rozdział III Rozporządzenia, który odnosi się przede wszystkim do warunków reklamy porównującej różne środki spożywcze.

2. oświadczenia zdrowotne to każde oświadczenie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że istnieje związek pomiędzy kategorią żywności, daną żywnością lub jednym z jej składników a zdrowiem. Niedozwolone są oświadczenia zdrowotne, które: (a) sugerują, że niespożycie danej żywności mogłoby mieć wpływ na zdrowie; (b) odwołują się do szybkości lub wielkości obniżenia masy ciała; (c) odwołują się do zaleceń poszczególnych lekarzy lub specjalistów w zakresie zdrowia. To nie oznacza jednak, że wszystkie oświadczenia zdrowotne są zakazane. Warunki dopusczalności oświadczeń zdrowotnych określa rozdział IV Rozporządzenia, który w szczególności przewiduje procedurę uzyskiwania zezwolenia na wpis oświadczenia zdrowotnego do unijnego wykazu dozwolonych oświadczeń zdrowotnych i żywieniowych, o którym mowa w dalszej części artykułu.

3. oświadczenia o zmniejszaniu ryzyka choroby  to każde oświadczenie zdrowotne, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że spożycie danej kategorii żywności, danej żywności lub jednego z jego składników znacząco zmniejsza jakiś czynnik ryzyka w rozwoju choroby dotykającej ludzi. Jako rodzaj oświadczeń zdrowotnych, prawo wymaga uprzedniego uzyskania zezwolenia na wpisanie ich do wspólnotowego wykazu dopuszczalnych oświadczeń wraz ze wszelkimi niezbędnymi warunkami stosowania tych oświadczeń.

Stosowanie oświadczeń żywieniowych jest dopuszczalne, o ile:

1. nie są nieprawdziwe, niejednoznaczne lub wprowadzające w błąd i nie budzą budzić wątpliwości co do bezpieczeństwa lub adekwatności odżywczej innej żywności; 

2. nie zachęcają do nadmiernego spożycia danej żywności i nie stanowią przyzwolenia do tego; 

3. nie stwierdzają, sugerują lub dają do zrozumienia, że zrównoważony i zróżnicowany sposób odżywiania się nie może zapewnić odpowiednich ilości składników odżywczych w ujęciu ogólnym; 

4. nie mogą odnosić się do zmian w funkcjonowaniu organizmu w sposób wzbudzający lub wykorzystujący lęk u konsumenta przy pomocy tekstu bądź przy pomocy obrazów, przedstawień graficznych lub symbolicznych;

5. na podstawie ogólnie uznanych dowodów naukowych potwierdzone zostało, że obecność lub brak, albo też obniżona zawartość w danej żywności lub kategorii żywności składnika odżywczego lub innej substancji, do której odnosi się oświadczenie, ma korzystne działanie odżywcze lub fizjologiczne;

6.  składnik odżywczy lub inna substancja, której dotyczy oświadczenie:

   • jest zawarty(-a) w produkcie końcowym w znaczącej ilości określonej w przepisach wspólnotowych lub — gdy nie istnieją takie przepisy — w ilości, która ma zgodne z oświadczeniem działanie odżywcze lub fizjologiczne, co potwierdzają ogólnie uznane dowody naukowe; lub

   • nie jest w nim zawarty(-a) lub jest zawarty(-a) w obniżonej ilości, która ma zgodne z oświadczeniem działanie odżywcze lub fizjologiczne, co potwierdzają ogólnie uznane dowody naukowe;

7. w odpowiednich przypadkach, składnik odżywczy lub inna substancja, której dotyczy oświadczenie, występuje w postaci przyswajalnej przez organizm;

8. ilość produktu, jakiej spożycia można racjonalnie oczekiwać, zapewnia znaczącą ilość składnika odżywczego lub innej substancji, której dotyczy oświadczenie, określoną w przepisach wspólnotowych lub — gdy nie istnieją takie przepisy — znaczącą ilość, która przyniesie zgodne z oświadczeniem działanie odżywcze lub fizjologiczne, co potwierdzają ogólnie uznane dowody naukowe;

9. zgodność ze szczegółowymi warunkami określonymi w zależności od przypadku w rozdziale III Rozporządzenia, określającym warunki szczególne dla oświadczeń żywieniowych, lub w rozdziale IV, który dotyczy szczegółowych warunków oświadczeń zdrowotnych. 

10. stosowanie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych jest dopuszczalne tylko w przypadku, gdy można oczekiwać, że przeciętny konsument zrozumie opisane w oświadczeniu korzystne działanie.

Spełnienie powyższych warunków jest dosyć skomplikowane, stąd też, dla ułatwienia, stąd też w tym zakresie przyjęto akty prawne, które określają w jakich warunkach można stosować niektóre z oświadczeń żywieniowych. Przedsiębiorcy działający na rynku spożywczym mogą używać oświadczeń, które są, wraz z warunkami stosowania:

1. określone są w załączniku do Rozporządzenia 1924/2006 w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych.

2. figurują w  unijnym wykazie dozwolonych oświadczeń zdrowotnych i żywieniowych. Oświadczenia zdrowotne zawarte w wykazach, mogą być stosowane zgodnie z dotyczącymi ich warunkami, przez każdy podmiot działający na rynku spożywczym. Udzielenie zezwolenia nie uchyla ogólnej odpowiedzialności cywilnej i karnej podmiotu działającego na rynku spożywczym w odniesieniu do danej żywności.

3. prawie krajowym. Poszczególne państwa członkowskie mogą przyjmować, po zastosowaniu procedury unijnej notyfikacji, własne akty prawne regulujące kwestie oświadczeń żywieniowych. W Polsce takim aktem prawnym jest Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 grudnia 2014 r. w sprawie znakowania poszczególnych rodzajów środków spożywczych. Wskazuje ono warunki stosowania oświadczeń żywieniowych dotyczących artykułów spożywczych dla wegetarian i wegan, cukru i miodu, napojów winiarskich, czekolad i kakao, soków, dżemów i konfitur, jaj, czy mleka zagęszczonego i w proszku. Warto też zauważyć Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie wzoru znaku graficznego zawierającego informację "Produkt polski".

Podmioty działające na rynku spożywczym, które chcą stosować nowe, jeszcze niezarejestrowane oświadczenie zdrowotne, mogą złożyć wniosek o włączenie oświadczenia do wykazu dozwolonych oświadczeń zdrowotnych i żywieniowych. Procedurę uzyskania wpisu do rejestru szczegółowo reguluje rozporządzenie wykonawcze  Komisji UE nr 353/2008. Ze złożeniem wniosku nie wiążą się opłaty urzędowe, jednakże czas oczekiwania na jego rozpatrzenie jest dosyć długi i zazwyczaj wynosi nie mniej niż 6 miesięcy. Z wpisem do wykazu łączy się specyficzne zastrzeżenie prawa, o którym mowa w art. 21 Rozporządzenia.

Prawidłowość stosowania oświadczeń żywieniowych kontroluje przede wszystkim Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, która, zgodnie z art. 40a ustawy regulującej jej funkcjonowanie, może nałożyć karę pieniężną w wysokości do pięciokrotnej wartości korzyści majątkowej uzyskanej lub która mogłaby zostać uzyskana przez wprowadzenie do obrotu artykułów rolno--spożywczych nieodpowiadających jakości handlowej wynikającej z przepisów prawa lub deklarowanej przez producenta w oznakowaniu tych artykułów . W świetle ustawy o o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, nieprawidłowo oznaczone środki spożywcze mogą być potraktowane jako artykuły rolno-spożywcze zafałszowane, których wprowadzenie do obrotu może wiązać się z dotkliwą karą pieniężną do wysokości 10% przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary. 

Znaczna ilość regulacji prawnych i wysokie kary wymagają, aby do oznakowania, opakowania, etykiet, przekazów promocyjnych i medialnych dotyczących artykułów spożywczych przykładać znaczną wagę nie tylko z punktu widzenia ich komercyjnej efektywności, ale również wymagań prawnych. Najczęściej stosowane oświadczenia żywieniowe, wymienione w unijnych i krajowych aktach prawnych, a także w elektronicznym wykazie dopuszczalnych oświadczeń, mogą być stosowane przez przedsiębiorców działających w branży spożywczej bez przeszkód, o ile oczywiście spełnione są warunki, związane z używanymi oświadczeniami zdrowotnymi i żywieniowymi. Inne oświadczenia mogą być stosowane, pod warunkiem zgodności z przepisami Rozporządzenia 1924/2006 i innych właściwych aktów prawnych, która oceniana jest w procedurze związanej z wpisem do wykazu dopuszczalnych oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych.

• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności
• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1924/2006 z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności. 
• Rozporządzenie Komisji (UE) nr 432/2012 z dnia 16 maja 2012 r. ustanawiające wykaz dopuszczonych oświadczeń zdrowotnych dotyczących żywności, innych niż oświadczenia odnoszące się do zmniejszenia ryzyka choroby oraz rozwoju i zdrowia dzieci
• Rozporządzenie Komisji (WE) nr 353/2008 z dnia 18 kwietnia 2008 r. ustanawiające przepisy wykonawcze w odniesieniu do wniosków o wydanie zezwolenia na stosowanie oświadczeń zdrowotnych zgodnie z art. 15 rozporządzenia (WE) nr 1924/2006 Parlamentu i Rady