OPAKOWANIA I MATERIAŁY DO KONTAKTU Z ŻYWNOŚCIĄ 

Zagadnienie opakowań jest dużo szersze, niż tematyka opakowań, materiałów i substancji do kontaktu z żywnością. W końcu istnieje znacznie więcej  typów i rodzajów opakowań i produktów w opakowaniach, niż te, przeznaczone do pakowania artykułów spożywczych. Przekłada się to sposób myślenia o regulacji prawnej dotyczącej opakowań, tj. przedsiębiorców wprowadzających opakowania lub produkty w opakowaniach będą zarówno dotyczyły ogólne obowiązki prawne, odnoszące się do wszystkich rodzajów opakowań, a także obowiązki szczególne, które dotyczą opakowań przeznaczonych do kontaktu z żywnością.

Ustawa nakłada szereg obowiązków prawnych na wprowadzających produkty w opakowaniach, do których należą:

1. wpisu do bazy danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce odpadami, zwanym skrótowo BDO, w trybie określonym przepisami art. 49 i n. Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach. To podstawowy obowiązek, który dotyczy zasadniczo wszystkich podmiotów zobowiązanych do prowadzenia gospodarki odpadami na podstawie ustawy. Zakazuje się dystrybucji produktów w opakowaniach wprowadzanych do obrotu przez wprowadzającego produkty w opakowaniach, który nie jest wpisany do rejestru.

2. obowiązki związane z ochroną środowiska rozpoczynają się od projektowania opakowań, tak aby ograniczyć ilość odpadów, a substancje, z których zostały wytworzone nie stanowiły zagrożenia nie tylko dla zdrowia ludzi, ale również środowiska naturalnego. W tym zakresie art. 11 ust. 3 ustawy wprowadza obowiązek aby opakowania były zaprojektowane w taki sposób, aby możliwe było przeprowadzenie ich recyklingu lub innej formy odzysku. Oznaczenie zawarte na opakowaniu powinno wskazywać sposób jego odzysku i rodzaj substancji z jakiej opakowanie zostało wykonane, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 3 września 2014 r. w sprawie wzorów oznakowania opakowań. 

3.  na projektowaniu i sposobie produkcji nie kończą się obowiązki prawne w zakresie recyklingu odpadów opakowaniowych. Wprowadzający produkty w opakowaniach jest obowiązany zapewniać recykling odpadów opakowaniowych takiego samego rodzaju jak odpady opakowaniowe powstałe z tego samego rodzaju opakowań jak opakowania, w których wprowadził produkty do obrotu. Obowiązek ten może być wykonywany samodzielnie albo za pośrednictwem organizacji odzysku opakowań, z którą wprowadzający produkty w opakowaniach zawarł pisemną umowę. Przedsiębiorca prowadzący jednostkę handlu detalicznego o powierzchni handlowej powyżej 2000 m2 jest obowiązany prowadzić na własny koszt selektywne zbieranie odpadów opakowaniowych po produktach w opakowaniach, które znajdują się w ofercie handlowej tej jednostki, według rodzajów opakowań, z których powstały odpady. Wprowadzający produkty w opakowaniach jest obowiązany prowadzić ewidencję w postaci papierowej albo elektronicznej, obejmującą informacje o masie opakowań, w których wprowadził do obrotu produkty w danym roku kalendarzowym. Wykonanie obowiązku recyklingu dokumentuje się za pośrednictwem elektronicznych świadectw DPR (potwierdzenie recyklingu, wraz z masą odpadów i sposobem jego przeprowadzenia) oraz EDPR (potwierdzenie eksportu odpadów), udostępnianych za pośrednictwem BDO. 

4. Rozliczenie obowiązku wykonywania recyklingu następuje na koniec każdego roku kalendarzowego, a przedsiębiorca ma obowiązek sporządzenia rocznego sprawozdania o produktach, opakowaniach i o gospodarowaniu odpadami, zgodnie z art. 73 i n. ustawy o odpadach.  W przypadku braku osiągnięcia wskazanych przez przepisy poziomów recyklingu odpadów opakowaniowych wprowadzający produkty w opakowaniach zobowiązany jest do wniesienia opłaty produktowej obliczanej na podstawie masy opakowań, w których produkty zostały wprowadzone do obrotu. Wysokość opłaty, w zależności od rodzaju odpadów opakowaniowych, reguluje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2014 r. w sprawie stawek opłat produktowych dla poszczególnych rodzajów opakowań, jednakże ustawa zastrzega, że nie może ona wynieść więcej niż 4,5 zł za kilogram odpadów. Sposób rozliczenia opłaty produktowej reguluje szczegółowo Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej.  Na jej podstawie wydane zostało Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 19 grudnia 2021 r. w sprawie rocznych poziomów recyklingu odpadów opakowaniowych w poszczególnych latach do 2030 r., na podstawie którego określa się ilość odpadów opakowaniowych, które muszą być poddane recyklingowi.

5. zgodnie z art. 19 omawianej tu ustawy o gospodarce opakowaniami, wprowadzający produkty w opakowaniach jest obowiązany prowadzić publiczne kampanie edukacyjne, rozumiane jako działanie mające na celu poprawę stanu świadomości ekologicznej społeczeństwa, obejmujące informowanie o prawidłowym postępowaniu z odpadami opakowaniowymi, możliwym wpływie odpadów opakowaniowych. Obowiązek ten może być wykonywany przez przedsiębiorcę samodzielnie, lub za pośrednictwem organizacji odzysku opakowań, zgodnie z zawartą z nią umową. Jeśli przedsiębiorca decyduje się wykonywać ten obowiązek samodzielnie, powinien przeznaczyć na publiczne kampanie edukacyjne co najmniej 2% wartości netto opakowań wprowadzonych do obrotu w poprzednim roku kalendarzowym, bądź też przelać tę kwotę na rachunek marszałka województwa. Niezależnie od tego, art. 42 ustawy wymaga, aby przedsiębiorcy prowadzący jednostkę handlu detalicznego lub hurtowego, który sprzedaje produkty w opakowaniach, przekazywali  użytkownikom tych produktów informacje o opakowaniach i odpadach opakowaniowych w zakresie systemów zwrotu, zbierania i recyklingu odpadów opakowaniowych, właściwego postępowania z odpadami opakowaniowymi oraz znaczenia oznaczeń na nich stosowanych, co najmniej przez wywieszenie informacji w miejscu sprzedaży

6. opłata recyklingowa, wbrew swojej nazwie nie do końca odnosi się do recyklingu. Jest to opłata, którą zobowiązani są pobierać przedsiębiorcy prowadzący jednostki handlu detalicznego od osób nabywających torby na zakupy z tworzywa sztucznego. Opłaty recyklingowej nie pobiera się od bardzo lekkich toreb na zakupy, o grubości materiału poniżej 15 mikrometrów, które są wymagane ze względów higienicznych, lub oferowane jako podstawowe opakowanie żywności luzem, gdy pomaga to w zapobieganiu marnowaniu żywności. Opłata recyklingowa oczywiście nie trafia na rachunek sklepu, ale powinna być uiszczana kwartalnie na rachunek marszałka województwa. Przedsiębiorca jest zobowiązany do prowadzenia ewidencji ewidencję liczby nabytych i wydanych lekkich i pozostałych toreb na zakupy z tworzywa sztucznego w danym roku kalendarzowym w postaci papierowej albo w postaci elektronicznej. 

Duża liczba skomplikowanych obowiązków prawnych często skłania przedsiębiorców do skorzystania z usług organizacji odzysku opakowań. Zwolnienie z obowiązków prawnych dotyczących odpadów opakowaniowych dotyczy wyłącznie przedsiębiorców, którzy wyeksportowali swoje produkty, bądź też jeżeli masa produktów w opakowaniach wprowadzonych do obrotu w ciągu roku jest mniejsza niż 1000 kg. Ten ostatni przypadek, dotyczący małych przedsiębiorców - 1 tona produktów w opakowaniach na rok to dosyć niewiele - a w dodatku wymaga spełnienia warunków dopuszczalności pomocy de minimis, a także złożenia stosownego wniosku marszałkowi województwa.

Sankcją za naruszenie przepisów o gospodarce odpadami są administracyjne kary pieniężne, wymierzane w drodze decyzji administracyjnej przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska lub wojewódzkiego inspektora inspekcji handlowej. Wysokość kary różni się od rodzaju naruszonych obowiązków prawnych, jednak w przypadku większości, przedział kar wynosi 10 000 zł do 500 000 zł. Dodatkowo, w przypadku niektórych naruszeń obowiązków związanych z gospodarką odpadami, istnieje możliwość orzeczenia kary w ramach postępowania w sprawie wykroczeń.

Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia bardzo ogólnie odnosi się do kwestii opakowań, odsyłając do przepisów Rozporządzenia UE nr 1935/2004 w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Definiuje ono materiały i wyroby do kontaktu z żywnością jako te, które w stanie gotowym do użytkowania: a) przeznaczone są do kontaktu z żywnością; lub b)  pozostają w kontakcie z żywnością; lub c) można w sposób uzasadniony oczekiwać, iż wejdą w kontakt z żywnością. 

Podstawową zasadą ogólną, którą wprowadza Rozporządzenie nr 1935/2004 jest, że materiały i wyroby do kontaktu z żywnością muszą być produkowane zgodnie z dobrą praktyką produkcyjną, tak aby w normalnych lub możliwych do przewidzenia warunkach użytkowania nie dochodziło do przedostawania się składników zawartych w opakowaniach do żywności w ilościach, które mogłyby stanowić zagrożenie dla zdrowia człowieka, powodować niemożliwe do przyjęcia zmiany w składzie żywności lub pogorszenie jej cech organoleptycznych. Dobrą praktykę produkcyjną określa Rozporządzenie (WE) nr 2023/2006 z dnia 22 grudnia 2006 r. w sprawie dobrej praktyki produkcyjnej w odniesieniu do materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Kwestię przedostawania się składników zawartych w opakowaniach do żywności należy traktować jako podstawowe zagadnienie dla zagadnienia wyrobów i materiałów do kontaktu z żywnością. Szereg wymienionych poniżej przepisów szczegółowych określa bowiem przede wszystkim limity migracji, to znaczy maksymalne ilości określonych substancji, z których wykonane jest opakowanie, które mogą przeniknąć do żywności, bez konsekwencji dla zdrowia lub pogorszenia jakości artykułów spożywczych.

Szczegółowe wymagania dotyczące opakowań wykonanych z różnego typu materiałów, regulują akty prawne wydane na podstawie upoważnienia wykonawczego zawartego w Rozporządzeniu nr 1935/2004. Należą do nich:

• Rozporządzenie Komisji (WE) nr 10/2011 z dnia 14 stycznia 2011 r. w sprawie materiałów i wyrobów z tworzyw sztucznych przeznaczonych do kontaktu z żywnością, które należy czytać łącznie z Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1895/2005 z dnia 18 listopada 2005 r. w sprawie ograniczenia wykorzystania niektórych pochodnych epoksydowych w materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z żywnością Załączniki do Rozporządzenia 10/2011 wskazują listę substancji z których dopuszczalne jest wytwarzanie tworzyw sztucznych na potrzeby wyrobów i materiałów do kontaktu z żywnością, wraz z warunkami ich stosowania.

• Dyrektywa Rady nr 84/500/EWG z dnia 15 października 1984 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących wyrobów ceramicznych przeznaczonych do kontaktu ze środkami spożywczymi, którą należy czytać łącznie z Dyrektywą 84/500/EWG w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących wyrobów ceramicznych przeznaczonych do kontaktu ze środkami spożywczymi. Przepisy te dotyczą przede wszystkim opakowań szklanych, w tym butelek.

• Dyrektywa Komisji 2007/42/WE z dnia 29 czerwca 2007 r. w sprawie materiałów i wyrobów wykonanych z folii z regenerowanej celulozy przeznaczonych do kontaktu ze środkami spożywczymi. Regenerowana celuloza ma zastosowanie podobne do folii opakowaniowej z tworzyw sztucznych.

• Rozporządzenie (WE) nr 450/2009 z dnia 29 maja 2009 r. w sprawie aktywnych i inteligentnych materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Aktywne materiały do kontaktu z żywnością przedłużają okres przydatności do sprzedaży lub służą zachowaniu lub poprawie stanu opakowanej żywności. Z uwagi na ich naturę przewidziano w nich obecność składników, które mogą uwalniać substancje do opakowanej żywności lub jej otoczenia, lub też je absorbować. Inteligentne materiały do kontaktu z żywnością monitorują stan opakowanej żywności lub jej otoczenia. Z tego powodu przewidziano dla nich szczególne obowiązki prawne.

• Dyrektywa Komisji 93/11/EWG z dnia 15 marca 1993 r. dotycząca uwalniania N-nitrozoamin i substancji zdolnych do tworzenia N-nitrozoamin ze smoczków do karmienia niemowląt i smoczków do uspokajania wykonanych z kauczuku naturalnego lub elastomerów syntetycznych 

Należy zauważyć, że prawo UE, mimo upoważnienia wykonawczego obejmującego wiele grup materiałów i wyrobów do kontaktu z żywnością, nie reguluje zagadnienia w sposób kompleksowy. To znaczy, unijne akty prawne nie dotyczą wszystkich rodzajów materiałów i wyrobów do kontaktu z żywnością. Ten brak może być uzupełniany przez prawo przyjmowane przez poszczególne państwa. W Polsce cel ten, przynajmniej częściowo realizuje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 15 stycznia 2008 r. w sprawie wykazu substancji, których stosowanie jest dozwolone w procesie wytwarzania lub przetwarzania materiałów i wyrobów z innych tworzyw niż tworzywa sztuczne przeznaczonych do kontaktu z żywnością. W sprawach nieuregulowanych szczegółowo, należy zachowywać przepisy ogólne ustanowione w szczególności w Rozporządzeniu ramowym 1935/2004 oraz 2023/2006 dot. dobrej praktyki wytwarzania, a także regulacji i wytycznych mających charakter dobrowolny, mających źródło w opiniach i zaleceniach UE, a także samoregulacji branżowej. W obszarze substancji do wytwarzania opakowań z tworzyw sztucznych do kontaktu z żywnością, prawo przewiduje możliwość złożenia wniosku o dodanie nowej substancji do wykazu substancji dopuszczalnych do tego celu. 

Niezależnie od szeregu innych przepisów ustanawiających wymogi w zakresie oznakowania, do materiałów i wyrobów, które w chwili wprowadzania do obrotu nie weszły jeszcze w kontakt z żywnością, dołącza się (1) informację „do kontaktu z żywnością” lub szczególne wskazówki dotyczące ich używania, lub symbol "kieliszka i widelca", opisany szczegółowo w załączniku do Rozporządzenia;  (2) specjalne zalecenia, których należy przestrzegać w celu ich bezpiecznego i właściwego używania; (3) nazwę, adres lub informację o siedzibie producenta, przetwórcy lub sprzedawcy odpowiedzialnego za wprowadzenie materiału lub wyrobu do obrotu, a także oznaczenia identyfikacyjne (np. numer partii produkcyjnej) zapewniające możliwość śledzenia drogi materiału lub wyrobu. Informacje te należy zamieścić bądź na samych materiałach i wyrobach, opakowaniach, bądź też etykietach, w ulotkach lub innych dokumentach do nich dołączonych. 

Ustawa określa zasady oznaczania towarów paczkowanych znakiem „e” oraz zasady produkcji butelek miarowych i oznaczania ich znakiem „3” (odwrócony epsilon). Umieszczenie znaku "e" na produktach nie jest obowiązkowe, jednak ma na celu ułatwienie międzynarodowego obrotu towarami. Towary paczkowane nim oznaczone mogą być wprowadzane do obrotu na terytorium Europejskiego Obszaru Gospodarczego bez konieczności dodatkowej kontroli w zakresie przestrzegania przepisów dotyczących miar i wag produktów. Znak "e" może być umieszczany na produktach, tylko, gdy paczkujący spełnia warunki metrologiczne, o których mowa w załączniku nr 2 do ustawy. Sprawa wygląda podobnie ze znakiem "3", umieszczanym na butelkach miarowych - gdy napełnione są do wartości nominalnej, nie wymagają dodatkowej kontroli w zakresie miar i wag na całym EOG. Umieszczenie tego znaku stanowi gwarancję producenta, że butelka spełnia wymagania określone w prawie europejskim (oraz ustawie o towarach paczkowanych, która jest jego wdrożeniem).  

Paczkujący, zlecający paczkowanie lub paczkujący na zlecenie, nie później niż w terminie 7 dni od dnia rozpoczęcia paczkowania produktów na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jest obowiązany zgłosić ten fakt dyrektorowi okręgowego urzędu miar właściwego ze względu na miejsce paczkowania. Na podstawie tego zgłoszenia organy administracji miar przeprowadzają kontrole doraźne, nieodpłatne - jeśli przepisy nie nie zostały naruszone. W przeciwny wypadku przedsiębiorca jest zobowiązany do uiszczenia opłaty, tak samo, jak w przypadku, nie rzadszych niż coroczne, kontroli planowych urzędu miar. Podstawą prawną nałożenia opłaty za kontrole urzędu miar jest art. 24 ustawy - Prawo o miarach.  Wysokość opłaty jest ustalana w drodze decyzji administracyjnej, biorąc pod uwagę charakter, zakres i czas trwania wykonanych czynności oraz obowiązujące stawki godzinowe za czas pracy pracowników administracji miar. Stawki godzinowe oraz sposób uiszczania opłaty określa Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie opłat za czynności urzędowe wykonywane przez organy administracji miar i podległe im urzędy. Ustawa wskazuje jednak, że stawka godzinowa nie może być wyższa niż 350 zł.

Zbliżając się do końca artykułu, spróbujmy podsumować wszystkie obowiązki, związane z oznaczeniem opakowań. Składają się na nie:

• oznaczenia dotyczące materiału i sposobu odzysku, zgodnie z art. art. 11 ust. 3 ustawy o gospodarowaniu odpadami oraz Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 3 września 2014 r. w sprawie wzorów oznakowania opakowań. 

• symbol "kieliszka i widelca" na wyrobach i materiałach do kontaktu z żywnością, a także oznaczenia identyfikujące i pozwalające śledzić obieg opakowania w obrocie, zgodnie z art. 15 Rozporządzenia nr 1935/2004 w sprawie materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością,

• symbol "e", bądź odwrócony epsilon - stosowanie dobrowolne, zgodnie z ustawą o towarach paczkowanych. 

• informacje obowiązkowo przekazywane konsumentowi, zgodnie z Rozporządzeniem UE 1169/2011 w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności. 

• oświadczenia żywieniowe i zdrowotne, formułowane w celach komercyjnych, o które omówione zostały w odrębnym artykule.